Indice alfabético
- Ramón María Aller Ulloa
- José Alonso López y Nobal
- Juan Alonso López y Nobal
- Salustio Alvarado Fernández
- Marceliano Álvarez Muñiz
- Ángeles Alvariño González
- Emilio Anadón Frutos
- Eloy Luis André
- Jesús Andreu Lázaro
- Buenaventura Andreu Morera
- José María Andrey y Sierra
- Andrés Antelo Lamas
- Rafael Areses Vidal
- Anselmo Arias Teixeiro
- Antonio Arias Teixeiro
- Pedro Alejandro Auber e Fondniare
- José María Baleato
- Ángel Baltar Cortés
- Ramón Baltar Domínguez
- Antonio Baltar Domínguez
- Manuel Baraja Fernández
- Juan Barcia Caballero
- Juan José Barcia Goyanes
- Charles Eugène Barrois
- José Luis Barros Malvar
- Tomás Batuecas Marugán
- Francisco Bellot Rodríguez
- Ricardo Bernárdez
- Fermín Bescansa Casares
- Luis Blanco Rivero
- Ramón Blanco y Pérez del Camino
- José Boado y Castro
- Baltasar Manuel Boldo Tuced
- Ignacio Bolívar y Urrutia
- Patricio Borobio Díaz
- Celia Brañas Fernández
- Gonzalo Brañas Fernández
- Antonio Brunet y Talleda
- Odón de Buen y del Cos
- Eusebio Bueno Martínez
- Manuel Cabaleiro Goás
- Ernesto Caballero y Bellido
- Rafael Cadórniga Carro
- Laureano Calderón Arana
- Fernando Calvet Prats
- Juan Bautista Camiña
- Domingo Antonio Camiña Fortes
- Jesús Carballo Taboada
- Santiago Carro García
- Roque Carús Falcón
- Antonio Casares Gil
- José Casares Gil
- Antonio Casares Rodríguez
- Fermín Casares y Bescansa
- Pedro de Castro
- Santiago Castroviejo Bolibar
- Pedro Antonio Cerviño Núñez
- Eduardo Chao Fernández
- José María Chao Rodríguez
- Aniceto Charro Arias
- Ángel Cobián Areal
- José Carlos Colmeiro Laforet
- Miguel Colmeiro y Penido
- Andrés Avelino Comerma y Batalla
- Francisco Cónsul Jove y Tineo
- José Andrés Cornide Saavedra y Folgueira
- Antonio Correa Fernández
- Pedro Couceiro Corral
- Luis Crespí Jaume
- Mariano Cubí y Soler
- José Deulofeu y Poch
- Modesto Domínguez Hervella
- Juan Donapetry Iribarnegaray
- Juan Jacobo Durán Loriga
- Armando Durán Miranda
- Mauricio Echandi Montalvo
- Antonio Eleizegui López
- Ricardo Escauriaza del Valle
- Rafael Estrada Arnaiz
- Félix Domingo Estrada Catoira
- Joaquín Ezquerra del Bayo
- Benito Jerónimo Feijoo Montenegro
- Valeriano Fernández Bacorell
- Manuel Rufo Fernández Carballido
- Elisa Fernanda Mª del Carmen Fernández de la Vega y Lombán
- Jimena Mª Francisca Emilia Fernández de la Vega y Lombán
- José Ramón Fernández de Luanco y del Riego
- Ignacio Fernández Flórez Reguera
- Cesáreo Fernández Losada
- Manuel Jacobo Fernández Mariño
- José Fernández Martínez
- Bibiano Fernández Osorio-Tafall
- Gustavo Fernández Rodríguez Bastos y Harizmendi
- Gabriel Fernández Taboada
- Domingo Fontán Rodríguez
- Ramón Fontenla Maristany
- Emilio Fraga Lago
- Francisco Freire Barreiro
- Gonzalo Gallas Novas
- Cruz Gallástegui Unamuno
- Heliodoro Gallego Armesto
- Abelardo Gallego Canel
- Fausto Garagarza y Dugiols
- Fernando Garcia Arenal
- Víctor García Ferreiro
- Antonio García Maceira
- Pío García Novoa
- Antonio García Varela
- José María García-Blanco Oyarzábal
- Eustaquio (Antonio Félix) Giannini Bentallol
- Miguel Gil Casares
- José María Gil Rey
- Francisco Giral González
- Pedro Gómez de Bedoya y Paredes
- Manuel Gómez Larrañeta
- Mariano Gómez Ulla
- Manuel Gómez-Durán Martínez
- Vicente González Canales
- Jaime González Carreró
- José González López
- José González Olivares
- Juan de Dios González Pizarro
- Joseph González Salgado
- Claudio González Zúñiga
- José Goyanes Álvarez
- José Goyanes Capdevila
- Vicente Goyanes Cedrón
- Mariano de la Paz Graells Agüera
- Albert (Albert I, Príncipe de Mónaco) Grimaldi
- Vicente Guarnerio Gómez
- Francisco Guitián Ojea
- Leopoldo Hernández Robredo
- Primitivo Hernández Sampelayo
- José María Hernansáez y Moscoso
- Enrique Hervada García-Sampedro
- Ragnar Hult
- Alexander von Humboldt
- Carlos Ibañez y Varela
- Santiago de la Iglesia Santos
- Francisco Iglesias Brage
- Luis Iglesias Iglesias
- Luis Iglesias Pardo
- Emigdio Iglesias Somoza
- Gerardo Jeremías Devesa
- Ángel Jorge Echeverri
- Jorge Juan y Santacilia
- Ángel Laborde Navarro
- Johan Martin Christian Lange
- Bernardo Lecocq Honesy
- Carlos Lemaur
- Juan Lembeye y Lartaud
- Octavio Lois Amado
- Juan Lojo Batalla
- Antonio López de Guadalupe
- Jacobo López Elizagaray
- Manuel López Enríquez
- Víctor López Seoane
- Juan López Soler
- Juan López Suárez
- Dionisio Macarte y Díaz
- Gerónimo Macho Velado
- Ramón Margalef López
- Tomás Mariño Pardo
- Juan Martín Sauras
- Antonio Martínez de la Riva
- Ángel Martínez de la Riva Vilar
- Domingo Martínez de Presa
- Manuel Martínez-Risco
- Baltasar Merino Román
- Manuel Eugenio Merino Simón
- Faustino Miranda González
- Ricardo Montequi y Díaz de la Plaza
- Saturnino Montojo y Díaz
- Olga Moreiras Tuni
- Evaristo Antonio Mosquera Quiroga
- Francisco Antonio Mourelle de la Rúa
- Manuel Muñoz Taboadela
- José María Navaz y Sanz
- Francisco de Neira
- João da Nova
- Antonio Novo Campelo
- Domingo Antonio de Nóvoa Gándara y Feijoo
- Roberto Nóvoa Santos
- Miguel Odriozola Pietas
- Ramón Otero Acuña
- Enrique Otero Aenlle
- Xosé Otero Espasandín
- Fernando Oxea
- Timoteo O´Scanlan
- Emilia Pardo Bazán
- Isidro Parga Pondal
- Jacobo María de Parga y Puga
- Ubaldo Pasarón y Lastra
- Patricio María Paz y Membiela
- Ángel Pedreira Labadía
- Pedro Pena y Pérez
- Ramón Pérez Costales
- José Pérez López-Villamil
- Severino Pérez y Vázquez
- Gerónimo Piñeiro de las Casas
- Manuel Piñeiro Herba
- Eugenio Piñerúa Álvarez
- José Planellas Giralt
- Francisco Ponte y Blanco
- Antonio Posse Roybanes
- Pedro Andrés Pourret
- Casiano de Prado y Vallo
- Esteban Quet y Puigvert
- José Quiroga Méndez
- Marcelino Ramírez García
- Benito Regueiro Varela
- Ignacio Ribas Marqués
- Tomás Rico Jimeno
- Eduardo del Río y Lara
- Francisco de los Ríos Naceiro
- Cándido Ríos Rial
- Arturo Rivas Castro
- Antonio Rodríguez Darriba
- Carlos Rodríguez Baltar
- Juan Antonio Rodríguez Bustillo
- Alejandro Rodríguez Cadarso
- José Rodríguez Carracido
- José Rodríguez González
- José Rodríguez Martínez
- José Rodriguez Mourelo
- Juan Rodríguez Sardiña
- Luis Rodríguez Seoane
- Juan Rof Carballo
- Juan Rof Codina
- Francisco Romero Blanco
- José María Romero Fernández de Landa
- Francisco Romero Molezún
- Ramón Rúa Figueroa
- Ángela Ruiz Robles
- Ramón Dionisio de la Sagra y Peris
- Francisco Sánchez
- Julián Sánchez Bort
- Timoteo Sánchez Freire
- Gumersindo Sánchez Guisande
- Fernando Sande y Lago
- Frei Martín Sarmiento
- Pedro Sarmiento de Gamboa
- Camille François Sauvageau
- Guillermo Schulz
- Francisco de Seijas y Lobera
- Josep Joan Vicente del Seixo
- Antonio Sierra Forniés
- César Sobrado Maestro
- Juan Sobreira y Salgado
- Ramón Sobrino Buhigas
- Benito Ángel Dionisio Sotelo y Rivas
- Juan Suárez Casas
- Enrique Suárez Couto
- Julián Francisco Suárez Freire
- Paulino Suárez Suárez
- Francisco Sueiras
- Nicolás Taboada y Leal
- Maximino Teijeiro Fernández
- Joan Texidor i Cos
- Pedro Urquijo Landaluce
- Joaquín Vaamonde Rodríguez
- Lope Valcárcel Vargas
- Antonio Valenzuela Ozores
- Ramón Varela de la Iglesia
- Teodoro Varela de la Iglesia
- José Varela de Montes
- Juan Varela Gil
- Gregorio Varela Mosquera
- Manuel Varela Radío
- Ángel Varela Santos
- José Varela y Ulloa
- Ricardo Varela y Varela
- Vicente Vázquez Queipo
- José Francisco Vendrell de Pedralbes i Estaper del Mas
- Ramón Verea García
- Enrique Vidal Abascal
- Ernesto Viéitez Cortizo
- Xosé Luis Vila Jato
- Antonio Vila Nadal
- Cipriano Vimercati Benítez
- Leoncio Virgós Guillén
- Heinrich Moritz Willkomm
- María Josefa Wonenburger Planells
- Isabel Zendal Gómez
Disciplinas científicas
- ./ Mariña
- ./ Matemáticas
- ./ Enxeñería
- ./ Botánica
- ./ Cartografía
- ./ Agronomía
- ./ Bioloxía
- ./ Química
- ./ Astronomía
- ./ Xeoloxía
- ./ Minas
- ./ Medicina
- ./ Xenética
- ./ Coleccións
- ./ Psiquiatría
- ./ Anatomía
- ./ Nautica
- ./ Cosmografía
- ./ Microbioloxía
- ./ Histoloxía
- ./ Ensino
- ./ Divulgación científica
- ./ Ciencias Experimentais
- ./ Filosofía
- ./ Hidroloxía
- ./ Medicina
- ./ Xinecoloxía
- ./ Veterinaria
- ./ Zootecnia
- ./ Bromatoloxía
- ./ Hixiene
- ./ Mecánica
- ./ Espeleoloxía
- ./ Paleontoloxía
- ./ Zooloxía
- ./ Radioloxía
- ./ Xeografía
- ./ Agricultura
- ./ Ciencias Naturais
- ./ Farmacia
- ./ Viticultura
- ./ Navegación
- ./ Física
- ./ Aeronaútica
- ./ Técnica
- ./ Armas
- ./ Oftalmoloxía
- ./ Parasitoloxía
- ./ Mineraloxía
- ./ Farmacaloxía
- ./ Ornitoloxía
- ./ Entomoloxía
- ./ Expedicións
- ./ Bioquímica
- ./ Dermatoloxía
- ./ Ecoloxía
- ./ Avicultura
- ./ Pediatría
- ./ Micrografía
- ./ Anestesia
- ./ Oceanografía
- ./ Fisioloxía
- ./ Moluscos
- ./ Cálculo
- ./ Nutrición
- ./ Meteoroloxía
- ./ Psicoloxía experimental
- ./ Edafoloxía
- ./ Enxeñería de montes
- ./ Fisioloxía vexetal
- ./ Bioloxía mariña
- ./ Ficoloxía
- ./ Limnoloxía
- ./ Tecnoloxía
- ./ Cirurxía
- ./ Antropoloxía
Roque Carús Falcón
Un médico con inquietudes científicas
comparte esta páxina:Ámbitos de ocupación:
Autor/a da biografía:
- Fraga Vázquez, Xosé A.
- Data de alta: 13/04/2012
Extras de Roque Carús Falcón:
Extras sobre Roque Carús Falcón:
Galeria

Como citar esta páxina:
- Fraga Vázquez, Xosé A. ([2012], “Roque Carús Falcón”, en Álbum da Ciencia. Culturagalega.org. Consello da Cultura Galega. [lectura: 28/05/2023] [URL: http://www.culturagalega.org/
albumdaciencia/detalle.php?id=269

Datos biográficos:
- Nacemento: Vilagarcía de Arousa (Pontevedra) 1852
- Falecemento: Vilagarcía de Arousa (Pontevedra) 1910
Foi profesor de diversas materias científicas en colexios da súa vila, realizou análises biolóxicas e químicas e inventou varios aparellos de física. O dominio do idioma alemán permitiulle realizar diversas traducións. Asemade, adaptou cepas de uvas híbridas, “El famoso catalán de la zona de Arousa llamado Carús” (Galdo, 1995: 320). Co gallo da súa morte, o Concello de Vilagarcía deulle o seu nome a unha praza. En abril de 2010 foron inauguradas as obras de rehabilitación da antiga casa de Carús, convertida na Casa da Memoria do municipio.
Médico hidrólogo
No contexto galego, Carús salienta polas súas contribucións no ámbito da Hidroloxía médica. Membro da Sociedade Española desa especialidade, atribúeselle a dirección facultativa do Gran balneario de la Concha. A súa produción comeza cun artigo publicado en 1881 na Ilustración gallega y asturiana, “Una Gira a los baños de La Toja”. En pouco tempo publica tres traballos nas páxinas dos Anales de la Sociedad Española de Hidrología Médica: “Relaciones entre la Hidroterapia y la Hidrología Médica” (Carús, 1881-1882), “La temperatura atmosférica como factor de clima” (Carús, 1882a) e “Breves consideraciones sobre la acción farmacodinámica y fisiológica de las aguas minerales” (Carús, 1882b). Posteriormente daría á luz, nunha edición costeada por el mesmo, a tradución dun texto orixinal en alemán do Dr. Julio Braum: Compendio sistemático de Balneoterapia, incluyendo la Climatología de la tisis (Carús, 1886).
O desenvolvemento da Hidroloxía médica en España foi parello coa actividade dos balnearios. En 1817 creouse o Cuerpo de Médicos de Baños, pero ata 1877 non se constituíu a entidade científica correspondente, a Sociedad Española de Hidrología Médica. Segundo Rodríguez Sánchez, 2008, esa situación propiciou que os criterios científicos da balneoterapia española estiveran dictados por individualidades e polo empirismo. E nese contexto, os médicos hidrólogos pretenderon defender a súa competencia profesional, cuestión na que intervén Carús cos seus escritos, “Reivindica el carácter científico de la hidrología mediante la investigación química de las aguas, lo que le lleva a alejarse del antiguo hipocratismo subyacente en la hidropatía” (Rodríguez Sánchez, 2008: 54).
Intereses científicos variados, o cultivo da remolacha
Xunto a hidroloxía atendeu a diversas cuestións científicas. Do seu interese pola natureza son boa mostra os minerais, animais desecados e plantas que reuniu, cos que constituíu un importante museo particular. Tamén se lle atribúe unha tradución que permaneceu inédita, a do libro de Franz Schmidt y Llaensch Introducción para la reseña y manejo de aparatos de polarización (Couceiro Freijomil, 1953).
Profesor de Agricultura na súa vila, en 1899 interesouse polas posibilidades do cultivo da remolacha para obter azucre, unha cuestión suscitada pola recente liberación de Cuba e Porto Rico e a conseguinte “perda” en España do acceso a ese produto, extraído da caña de azucre caribeña. Publicou, pola súa conta, a Monografía sobre la remolacha azucarera. Ensayo de su cultivo en algunas comarcas gallegas, especialmente en Villagarcía (Carús, 1900). O texto está dedicado aos membros do consello de administración da empresa coruñesa Azucarera Gallega, por “ser los iniciadores de la industria azucarera regional”. A empresa escollera para instalar a fábrica un lugar do Concello de Portas (Caldas de Reis) e para dirixir a sementeira da remolacha trouxeran de Alemaña ao enxeñeiro agrónomo Mr. Kanlah. Posteriormente, ese especialista tomou contacto con Carús. Coa marcha do alemán, Laureano Salgado, vocal do consello de administración da Azucarera Gallega, encargoulle a Carús “observar y estudiar el desarrollo y curso en todas sus fases vegetativas de esta interesante planta industrial a fin de poder deducir en su día las enseñanzas más provechosas para el mejor cultivo de la misma” (Carús, 1900: 10). Esa foi a orixe das experiencias e estudos que Carús recolle na monografía. No texto describe con detalle os resultados dos cultivos en catro parcelas (incluíndo ilustracións propias) e despois expón as diferentes análises que realizou. Nun segundo capítulo aborda o “Razonamiento sobre el cultivo”, onde repasa a marcha dos cultivos e as diversas circunstancias influentes nos mesmos. Conclúe que “el suelo y el clima de Galicia son adecuados a las exigencias de esta planta muéstranlo palmariamente los hechos atrás consignados” (Carús, 1900: 32) e que “el ensayo de la remolacha azucarera en algunas comarcas gallegas, y especialmente en Villagarcía, acaba de dar los resultados más satisfactorios” (Carús, 1900: 59).
O estudo do plancto da ría de Arousa
Dando mostras dunha fonda curiosidade científica, pouco despois iniciaría outro tipo de pescudas. Provisto dun microscopio Zeiss e dunha fina malla de captura, emprendeu o estudo do plancto mariño da zona de Arousa. O resultado sería o libro Los misterios de la Naturaleza. Investigaciones sobre el microplakton de la Ría de Arosa (Carús, 1903). O texto abrangue 175 páxinas e 14 láminas, con 293 figuras elaboradas polo autor, recollidas da observación microscópica, e unha carta xeográfica da ría de Arousa, obra do mariño Fernández Flórez. Carús, que dispuña de información sobre algúns traballos de Bioloxía mariña da época, sinala o interese do mundo microscópico para o coñecemento da evolución das especies e a riqueza pesqueira e láiase da ausencia de institucións científicas axeitadas para realizar os estudos necesarios na ría de Arousa. Describe as seis expedicións que desenvolveu para recoller microplancto na ría, ao longo de 8 estacións de recolección. A parte correspondente á microflora está centrada nas diatomeas (organismos dos que fornecía ao importante micrógrafo Ernesto Caballero, profesor do Instituto de Pontevedra). Confesa as súas limitacións taxonómicas para identificar os seres vivos observados e presenta os resultados expoñendo un resume estatístico dos seres colectados, reproducidos nas láminas.
Se consideramos o estado da produción científica da época no estudo do plancto, debemos afirmar que o valor científico do libro de Carús é cativo. Aporta pouco a posteriores pescudas porque posúe claras deficiencias, como a falta xeral de precisión nos debuxos e confusións na identificación dos seres. Opta pola descrición xeral, impresionista e intuitiva, fronte a un estudo de detalle máis rigoroso e limitado. Non pode xustificarse que nos primeiros anos do século XX o labor de estudo das formas microscópicas case se limite a constatar a variedade da vida. Nese sentido, o libro semella máis propio de primeira parte do século XIX. As deficiencias comentadas fixeron que diversos especialistas criticaran, mesmo desprezaran, o libro de Carús. Así, por exemplo, Florentino Azpeitia Moros (1859-1934), no seu libro La Diatomología española en los comienzos del siglo XX (1911), comentaba sobre as diatomeas que aparecen no texto: “sus figuras son tan deficientes, que en la mayoría de ellas no puede reconocerse ni aún el género; los poquísimos dibujos en que se encuentra semejanza con alguna de las especies más conocidas, tienen desfigurado el contorno y la escultura, y como parecen hallarse a la misma altura las demás ramas de la Historia Natural tratadas en el libro, creo que lo más prudente es prescindir en absoluto de esas citas hasta que tengan ulterior comprobación” (Azpeitia, 1911: 88).
Pero non todos os expertos coinciden con ese tipo de apreciación. Así, Fernando Gómez salienta que o libro de Carús é a primeira publicación en España que inclúe ilustracións de dinoflaxelados (Gómez, 2006), e móstrase contrario a Azpeitia ao indicar que “las ilustraciones de diatomeas de Carús Falcón sí que permiten reconocer las especies en la mayor parte de los casos, aunque sus identificaciones son a menudo incorrectas” (Gómez, 2006: 311). Sinala, ademais, que “cuando Azpeitia publica su revisión en 1911, ni siquiera un género de diatomeas planctónicas tan común como Chaetoceros había sido citado por un autor español en nuestras costas” (Gómez, 2006: 311), e afirma que “con su esfuerzo Carús Falcón fue pionero en ilustrar el microplancton marino en España” (Gómez, 2006: 311).
Unha valoración axeitada do libro esixe considerar o contexto científico concreto do autor. Carús accede ao estudo do plancto dun xeito autodidacta, sen os recursos bibliográficos adecuados e sen interlocutores competentes. O resultado é característico do esforzo dun afeccionado carente dos medios precisos e que co seu labor estaba a cubrir o impresentable baleiro no que as institucións oficiais tiñan deixado o estudo do mar de Galicia. Por iso cómpre valorar a iniciativa, esforzo de exploración e recolección desenvolvidos por Carús, que partía da ausencia de estudos previos en Galicia sobre o tema abordado. Igualmente, non podemos esquecer certo coñecemento xeral do tema, as referencias positivas, naquel tempo, ao darwinismo, e o interese polo mundo microscópico mariño.
Bibliografía:
Fontes documentais:
Roque Carús Falcón, Arquivo Universidade Santiago. Serie Expedientes persoais, cartafol 213, nº 4.
CARÚS FALCÓN, R. (1879): Idea general de la hidrología médica, Tese de doutoramento lida na Universidade Central. Manuscrito de 53 follas, asinado. Biblioteca da Universidade Complutense (Depósito da Facultade de Medicina).
Fontes impresas:
CARÚS FALCÓN, R. (1881): Una Gira a los baños de La Toja, Ilustración gallega y asturiana, 27 (28 set. 1881): 321-322.
CARÚS FALCÓN, R. (1881-82): Relaciones entre la Hidroterapia y la Hidrología Médica,Anales de la Sociedad Española de Hidrología Médica, p. 248-251.
CARÚS FALCÓN, R. (1882a): La temperatura atmosférica como factor de clima, Anales de la Sociedad Española de Hidrología Médica, p. 322-324.
CARÚS FALCÓN, R. (1882b): Breves consideraciones sobre la acción farmacodinámica y fisiológica de las aguas minerales, Anales de la Sociedad Española de Hidrología Médica, p. 421-427.
CARÚS FALCÓN, R. (1887): Compendio sistemático de Balneoterapia, incluyendo la Climatología de la tisis, por el Dr. Julio Braum. Cuarta edición publicada por el dr. B. Fromm del Consejo Real de Sanidad, primer balneólogo de Norderney y profesor práctico de Berlín. Traducido directamente del alemán por D. Roque Carús Falcón. Individuo de la Sociedad Española de Hidrología Médica, Villagarcía de Arosa: Imprenta, Librería y Encuadernación de Ladislao Rodríguez.
CARÚS FALCÓN, R. (1900): Monografía sobre la remolacha Azucarera. Ensayo de su cultivo en algunas comarcas gallegas, especialmente en Villagarcía, La Coruña: Imp. Vda. de Ferrer e Hijo.
CARÚS FALCÓN, R. (1903): Los misterios de la Naturaleza. Investigaciones sobre el microplakton de la Ría de Arosa, La Coruña: Imp. Vda. de Ferrer e Hijo.
Bibliografía secundaria:
AZPEITIA MOROS, F. (1911): La diatomología española en los comienzos del siglo XX, Madrid : Imprenta de Eduardo Arias.
COUCEIRO FREIJOMIL, A.(1951-54): Diccionario Biobibliográfico de escritores, Santiago: Bibliófilos gallegos.
GALDO, F. (1995): Introducción a la historia de las aguas minerales de Galicia, O Castro (Sada): Ediciós do Castro. Publicacións do Seminario de Estudos Galegos.
GÓMEZ, F. (2006): Historia de las investigaciones sobre dinoflagelados marinos en España, Llull, 29: 307-329.
RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, J.A. (2008): La hidroterapia naturista y la oficialista: oposición y estrategias ante la introducción de la hidroterapia en España (siglos XIX-XX), Medicina Naturista, 2, 2: 52-57.