Johan Martin Christian Lange

O danés que situou a Galicia na Botánica contemporánea

comparte esta páxina:

• email
• facebook
• twitter
• google+
• tumblr
• Imprimir
• Descargar

Bibliotecario entre 1851 e 1858 no Xardín Botánico de Copenhague, do que foi director durante parte do período 1856-1876, exerceu asemade como profesor de Botánica en dúas institucións da capital danesa, o Colexio de Agricultura e Veterinaria (1858-1893) e, desde 1860, a Universidade Politécnica. Doutorouse en 1877 na Universidade de Uppsala (Stafleu & Cowan, 1979: 746). A Sociedade Botánica de Copenhague, que presidiu, tívoo coma un dos seus principais fundadores, e Julio Henriques cualificouno como“Espírito delicado [que] ligou sempre grande importancia as bellas artes e com especialidade á música” (Henriques, 1899: 3).

Contribución ao coñecemento botánico da Península Ibérica

Lange abordou numerosas pescudas sobre flora, en concreto danesa e groenlandesa. A súa relación científica con España ten coma orixe a visita de estudo que realizou entre 1851 e 1853. Colaborou con Moritz Willkomm, expedicionario botánico por España (1844-46, 1850 e 1873), na redacción do magno Prodomus Florae Hispanicae (Willkomm & Lange, 1861-1880), “a obra descriptiva mais completa da flora peninsular” (Henriques, 1899: 4). A publicación apareceu en tres volumes, o primeiro en dúas entregas (1861, 1862), o segundo en tres (1865, 1868, 1870) e o terceiro en catro (1874, 1877, 1878 e 1880).

Para entender a transcendencia do Prodomus Florae Hispanicae cómpre reparar na situación da Historia Natural en España no século XIX. A catalogación da flora e da fauna era unha ineludible tarefa que, a pesar de diversos intentos, ficaba pendente. A mediados dese século desenvolveuse por vez primeira un proxecto coherente, amplo e decidido de catalogación da fauna, flora e xea propias. O catedrático da Universidade Central Mariano de la Paz Graells liderou esa iniciativa, que obtivo desiguais resultados (Fraga Vázquez, 2001). A un alumno de Graellls, o catedrático Miguel Colmeiro, correspondeulle, pola súa posición institucional, abordar a catalogación florística, proxecto que non foi quen de levar a cabo (Fernández Pérez, 1984). Con ese fracaso contrasta e adquire singular valor a realización do Prodomus. Efectivamente, a excepcional obra de Willkomm e Lange constituíuse na base dos posteriores estudos florísticos peninsulares e puxo en evidencia aos botánicos académicos locais. Pola contra, con eses autores foráneos colaboraron botánicos españois situados fóra das institucións académicas, como Loscos, Pardo e Pérez Lara, auténticos impulsores do estudo da sistemática botánica no período.

Johan Lange, a quen Willkomm denominou “doctisssimo et amicissimo Joanni Lange”, fíxose cargo da redacción de numerosos grupos taxonómicos da obra e aporta, practicamente en exclusiva, os datos sobre a flora galega presentes no Prodomus, en base aos exemplares herborizados por el. Willkomm dedicoulle as especies Dianthus langeanus, 1878, Helianthemum langei, 1859, e Centaurea langeana, 1865 (Devesa Alcaraz & Viera Benítez, 2001). Na obra tamén aparecen algúns datos fornecidos polo naturalista Víctor López Seoane, a quen se sinala como “collector plantarum Gallecicarum” (Willkomm & Lange, 1861: XIX). Na bibliografía figuran as obras de Colmeiro (1850) e Planellas (1852).

Á marxe do Prodoumus, Lange elaborou, de xeito individual, outras publicacións que recollen valiosa información orixinal sobre a flora galega. Cómpre citar a serie Pugillus plantarum imprimis hispanicarum, quas in itinere 1851-52 legit (Lange, 1861, 1862, 1864, 1866), a Descriptio iconibus illustrata plantarum novarum velminus cognitarum, praecipué e Flora hispanica, adjectis Pyrenaicis nonnullis (Lange,1864-1866, publicada en 3 fascículos, en 1864, 1865 e 1866), e a serie Diagnoses plantarum Peninsulae ibericae novarum, a variis collectionibus recentiori tempore lectarum (Lange, 1878, 1882, 1893).

Contacto e colaboración co naturalista Seoane

Durante varios anos estableceuse unha relación de traballo, con intercambio de información e materiais, entre Lange e o naturalista galego Víctor López Seoane (1832-1900). Segundo a documentación consultada o contacto iniciouse cunha carta de Seoane de 14 de abril de 1889 e mantívose ata, polo menos, fins de xullo de 1897. No Xardín Botánico de Copenhague consérvanse unhas 30 cartas escritas por Seoane, e no Instituto “José Cornide” de Estudios Coruñeses unha cantidade algo menor de cartas enviadas por Lange. Ambos aluden aos contactos nos seus escritos. Así, o danés, en “Nye Bidrag til Spaniens Flora” (Lange, 1893), refírese aos envíos de Seoane, facendo diversas indicacións sobre varios Narcissus. Seoane fai mención en Seoane, 1897. A circunstancia de que Seoane mantiña de xeito previo unha relación con Moritz Willkomm fai pensar en que sería este quen lle facilitou o acceso ao seu colega danés.

O naturalista ferrolán explícalle que dispón dun herbario con numerosos espécimes resultado das súas herborizacións e solicítalle axuda para a determinación taxonómica deses exemplares. Comenta as dificultades que atopa para abordar esa tarefa coa ausencia de coleccións e biblografía de referencia e ofrécelle, a cambio, o envío de plantas da península, sobre todo de Galicia. O acordo supuxo que Seoane enviou un importante número de exemplares e recibiu a determinación das súas coleccións de Galicia, e tamén de Andalucía e Castela, incluíndo a dalgúns exemplares do xénero Narcissus. Entre os exemplares enviados por Seoane tamén figuraban os que Baltasar Merino lle enviaba a el en consulta. Deste xeito, Lange asesoraba, indirectamente, a Merino nos seus primeiros pasos botánicos, cuestión que dubidamos fose do coñecemento do xesuíta. Dentro da colaboración figura a axuda prestada polo botánico danés na determinación da colección de algas de Seoane. O tema foi obxecto de estudo en Dosil Mancilla (2007) e, sobre todo, en Dosil Mancilla (1997), onde reproduce (páxinas 178-183) 12 cartas de Seoane e 5 de Lange.

O naturalista galego conta (Seoane, 1897) que Lange chegou a reunir 870 especies e variedades de plantas procedentes da súa visita a Galicia e que elaborara un manuscrito que recollía unha relación detallada das mesmas, titulado Plantae per Gallaeciam observatae, co que Lange o agasallou. Efectivamente, no contexto da relación comentada, en carta de 6 de abril de 1891, Lange fai referencia ao envío do manuscrito, segundo desexo do propio Seoane.

O manuscrito Plantae per Galleciam observatae

O documento ao que Seoane e Lange fan referencia atópase depositado no Instituto “José Cornide” de Estudios Coruñeses. Forma parte dos fondos de Víctor López Seoane (Caixa 6, número 2192) e consta de 28 cuartiñas, non numeradas, escritas a man. Na primeira páxina figura o ilustrativo título de Plantae per Gallecian observatae e a data de 1852. A continuación, aclara mediante unha lenda de catro ítems as abreviaturas utilizadas no texto: f: frequens; ff: frequentissima; p: passim y G. or.: Gallecia orientalis (de Lugo a Pedrafita). A orde dos táxones é por familias. Unha recente publicación, “El manuscrito Plantae per Galleciam observatae de J.M.C. Lange” (Pino Pérez; Fraga Vázquez; Silva-Pando; Pino Pérez; García Martínez & Gómez Vigide, 2007) fornece abondosa información sobre o documento, revisa os táxones e serve de referencia para a descrición que segue.

O manuscrito contén 871 nomes distintos e, tras a actualización da nomenclatura, reúne información sobre 104 familias, 438 xéneros e 814 especies (829 táxones incluíndo as categorías infraespecíficas), con un total de 1.410 citas. Lange herborizou en 51 localidades distintas e debeu elaborar o documento a partir de 1889, xa que nel figura a referencia a Serratula Seoanei Will., descrita ese ano, data de inicio da relación epistolar entre o danés e Seoane. Polo tanto, o manuscrito foi preparado cando xa estaban publicados tanto a serie completa do Pugillus como do Prodromus, o que o convirte nun documento moi elaborado e non nun mero listado de herborizacións. De feito, constan determinacións que non figuran no Pugillus porque foron cambiadas posteriormente no Prodromus, co que coinciden. O exemplo da S. Seoanei é moi ilustrativo: aínda que no manuscrito figura ese binomen, cando Lange recolleu e determinou a planta tivo necesariamente que subordinala a S. Tinctoria L. e así o fixo no Pugillus e no propio Prodromus. Non obstante, Lange non realizou esa corrección con todos os nomes e para moitos mantivo a determinación orixinal, que xa constaba cambiada en obras publicadas cando elaborou o manuscrito, seguramente para ser fiel ao listado orixinal de 1852. Tal vez, no caso da Serratula, quixera ademais gabar ao seu colaborador ferrolán.

Ortiz (1988) revisou os pregos galegos no herbario de Willkomm, conservado en Coimbra, e ofrece datos sobre 249 táxones, todos eles representados no manuscrito, aínda que non todos procedan do danés. Corresponderían, por lóxica, a exemplares enviados a Willkomm por diversos corresponsais do botánico saxón. Os legatarios son Lange (221), Colmeiro (22), Winkler (13), Seoane (8), C. Seoane Pardo-Montenegro (5) (Cándida Seoane, tía de Seoane), Pourret (4) e algún anónimo. No artigo, que remata con laminas de exemplares herborizados por Lange, indica que “Al menos parte de esas recolecciones ausentes del herbario de Willkomm se encuentran en su herbario del Museo y Jardin Botanico de la Universidad de Copenhague” (Ortiz, 1988: 12). Un estudo dese herbario de Lange, no relativo ás plantas galegas, pode consultarse en Silva-Pando; Pino Pérez & Pino Pérez (2008).

A estancia en Galicia

Sobre o paso de Lange por terras galegas, na carta dirixida a Seoane o 6 de abril de 1891, ao referirse, criticamente, ao Ensayo de una flora fanerogámica gallega (Planellas, 1852), Lange comenta que aquel “citara tantas especies de Galicia como él mismo en los 2 meses que estuvo”. Os datos fornecidos polo manuscrito, o herbario, publicacións e diversas informacións como a comentada, levan á conclusión de que Lange visitou Galicia durante os meses de xullo, agosto e setembro de 1852 (Pino Pérez; Fraga; Silva-Pando; Pino Pérez; García Martínez & Gómez Vigide, 2007). O máis probable é que entrara por Pedrafita do Cebreiro, a finais de xullo de 1852 (o 10 estaba na Bañeza, o 20 en Villafranca del Bierzo e o 23 xa consta en Pedrafita), e seguindo o denominado “Camiño Real”, atravesara a provincia de Lugo, herborizando ao longo da súa ruta (Noceda, Doncos, Cruzul, Constantín, Sobrado, Carral e Baldomar) para desviarse puntualmente a determinadas localidades como Castelo de Noceda, Santa Isabel, Sobrado de Aguiar ou Distriz. Xa na provincia da Coruña, despois de anotar herborizacións en A Castellana e Montesalgueiro o día 3 de agosto, detense en A Coruña os días 9 e 10 de agosto. Desde o 17 ata o 21 consta a súa presencia en Santiago de Compostela cunha incursión á Serra de Meirama, a metade de camiño entre A Coruña e Santiago. A Pontevedra chega o día 22 e a Vigo o 23, mentres que o 25 está en Tui e o 26 en Valença (Portugal). Regresa a Vigo o 27 e o 29 xa está de novo en Santiago. O 6 de setembro está na localidade de O Burgo, camiño do municipio de Ferrol, onde visita as localidades de Cobas (o 12 de setembro) e Doniños (ata o 19). Regresa entón a Betanzos o día 21, e parece que realiza unha nova excursión á serra de Meirama o 23 dese mesmo mes. Debeu abandonar Galicia en setembro, probablemente seguindo o mesmo camiño de entrada.

Na estancia en Galicia contactou co catedrático de Historia Natural da Universidade de Santiago, José Planellas Giralt, quen afirma no seu Ensayo sobre la flora fanerogámica gallegaque “pocos meses después de haber comenzado la publicación del Ensayo, el ilustrado botánico Mr. Jhon Lange hizo una excursión a este país, sin otro objeto que el de estudiar su vegetación espontánea. Habiendo tenido ocasión de relacionarnos, me hizo el obsequio de comunicarme las especies que a nombre suyo se han publicado, y al propio tiempo rectificó algunos errores en que yo había incurrido acerca de objetos ya antes vistos por mi en el país.…” (Planellas, 1852: 447). Seoane fai referencia ao tema ao afirmar que Lange “facilitara también gran caudal de datos a Planellas” (Seoane, 1897: XIII).

Bibliografía:

Fontes documentais:

Correspondencia Lange-Víctor López Seoane, Instituto “José Cornide” de Estudios Coruñeses, A Coruña.

Fontes impresas:

LANGE, J. (1861): Pugillus plantarum imprimis hispanicarum, quas in itinere 1851-52 legit, Videbskabelige Meddelelser fra den Naturhistoriske Forening i Kobenhavn, 1860: 1-82.

LANGE, J. (1862): Pugillus plantarum imprimis hispanicarum, quas in itinere 1851-52 legit, Videbskabelige Meddelelser fra den Naturhistoriske Forening i Kobenhavn, 1861: 33-116.

LANGE, J. (1864): Pugillus plantarum imprimis hispanicarum, quas in itinere 1851-52 legit, Videbskabelige Meddelelser fra den Naturhistoriske Forening i Kobenhavn, 1863: 1-58.

LANGE, J. (1864-1866): Descriptio iconibus illustrata plantarum novarum velminus cognitarum, praecipué e Flora hispanica, adjectis Pyrenaicis nonnullis, Copenhague: Typis Louis Klein; entregas I,II, III con trinta e cinco láminas.

LANGE, J. (1866): Pugillus plantarum imprimis hispanicarum, quas in itinere 1851-52 legit, Vid. Meddel. Dansk Naturh. Foren. Kjobenhavn, 1865: 30-204.

LANGE, J. (1878): Diagnoses plantarum Peninsulae ibericae novarum, a variis collectionibus recentiori tempore lectarum,Videbskabelige Meddelelser fra den Naturhistoriske Forening i Kobenhavn, 1877-78: 222-241.

LANGE, J. (1882): Diagnoses plantarum Peninsulae ibericae novarum, a variis collectionibus recentiori tempore lectarum, Videbskabelige Meddelelser fra den Naturhistoriske Forening i Kobenhavn, 1881-82: 93-103.

LANGE, J. (1893): Nye Bidrag til Spaniens Flora (Diagnoses plantarum Peninsulae ibericae novarum, a variis collectionibus recentiori tempore lectarum), Overs. K. Dansk Vidensk. Selk. Forth, 191-204; 2 láms.

LANGE, J. WILLKOMM, M & LANGE, J. (1861-1880): Prodomus Florae Hispanicae, 3 vols, Stuttgart: Sumtibus E. Schweizerbart (E. Koch). Contén:

v.1, (1861-1862): Prodromus florae Hispanicae seu synopsis methodica omnium plantarum in Hispania sponte nascentium vel frequentius cultarum quae innotuerunt / auctoribus Mauritio Willkomm, botan. in universitate imper. Dorpatensi profess. ordin. hortique botanici direct., regiae academiae scientiar. hispanicae socio litt. adjuncto, ; et Joanni Lange, bot. profess. et horti botanici Havniens. Directore, [I]-XXX, [1]-316 pp.

v.2, (1865-1870): Prodromus florae Hispanicae seu synopsis methodica omnium plantarum in Hispania sponte nascentium vel frequentius cultarum quae innotuerunt / auctoribus Mauritio Willkomm, botan. in universitate imper. Dorpatensi profess. ordin. hortique botanici direct., regiae academiae scientiar. hispanicae socio litt. adjuncto, ; et Joanni Lange, bot. profess. et horti botanici Havniens. Directore, [2] f. [anteportada e portada], [1]-680 pp

v. 3, (1874-1880): Prodromus florae Hispanicae seu synopsis methodica omnium plantarum in Hispania sponte nascentium vel frequentius cultarum quae innotuerunt / auctoribus Mauritio Willkomm, botan. in universitate caes. Pragensi profess. ordin. hortique botanici direct., regiae academiae scientiar. hispanicae socio litt. adjuncto, ; et Joanni Lange, botan. profess. Havniensi, [2] f. [anteportada e portada], [1]-1144 pp


Bibliografía secundaria:

COLMEIRO, M. (1850): Recuerdos botánicos de Galicia, Santiago: Imp. Viuda de Compañel e Hijos.

DEVESA ALCARAZ, J.A.& VIERA BENÍTEZ, MA C. (2001): Viajes de un botánico sajón por la Península Ibérica: Heinrich Moritz Willkomm (1821-1895), Cáceres: Universidad de Extremadura.

DOSIL MANCILLA, J. (1997): El herbario de algas de Víctor López Seoane (1832-1900): aportacion a la flora marina gallega, Memoria para optar ao grao de Licenciado, inédita, A Coruña: Universidade.

DOSIL MANCILLA, J. (2007): Los albores de la Botánica marina española (1814-1939), Madrid: CSIC, Graficas 85.

FERNANDES, A. (1979): Correspondencia trocada entre Julio Henriques e Jhon Lange sobre assuntos relativos a flora de Portugal, Anuario Soc. Brot., 45: 21-127.

FERNANDEZ PEREZ, J. (1984): La formación de la Flora española en la segunda mitad del siglo XIX y los botánicos Colmeiro, Willkomm y Pérez-Lara, Actas II Congreso Soc. Esp. Ha. Cs., Zaragoza: Gráficas Navarro; t. II: 83-104.

FRAGA VÁZQUEZ, X.A. (2001): La constitución de la Historia natural en España. La actividad de los naturalistas a mediados del siglo XIX y el proyecto de catalogación de Graells, Ingenium, 7: 225-242.

HENRIQUES, J.A. (1899): John Lange, Bol. Soc. Brot., XVI: 2-4.

ORTIZ, S. (1988): Las plantas gallegas del herbario de Willkomm (COI), Bol. Soc. Brot. , Sér.2, 61: 11-39.

PINO PÉREZ, R.; FRAGA VÁZQUEZ, X.A.; SILVA-PANDO, F.J.; PINO PÉREZ, J.J.; GARCÍA MARTÍNEZ, X.R. & GÓMEZ VIGIDE, F. (2007): El manuscrito Plantae per Galleciam observatae de J.M.C. Lange, Nova Acta Científica Compostelana (Bioloxía), 16: 19-85.

PLANELLAS GIRALT, J. (1852): Ensayo de una Flora Fanerogámica gallega ampliada con indicaciones acerca de los usos médicos de las especies que se describen, Santiago: Impr. Rey Romero.

SEOANE, V.L. (1897): Bosquejo histórico de la Botánica española, Contribución a la Flora de Galicia. La vegetación espontánea y la temperatura en la cuenca extrema del rio Miño, de Baltasar Merino, Tui: Tip. Regional; VII-XVII.

SILVA-PANDO, F.J.; PINO PÉREZ, R.& PINO PÉREZ, J.J. (2008): Sobre algunas plantas recolectadas por J.M.C. Lange en Galicia y zonas limítrofes, Nova Acta Científica Compostelana (Bioloxía), 17: 87-96.

STAFLEU, F. A. & COWAN, R. S. (1979): Taxonomic literature. A selective guide to botanical publications and collections with dates, commentaries and types, v. 2, Utrecht: Bohn, Scheltema & Holkema; La Hague: Dr. W. Junk, b.v., Publishers.

WILLKOM, M. (1893): Supplementum Prodromi florae Hispanicae sive enumeratio et descriptio omnium plantarum inde ab anno 1862 usque ad annum 1893 in Hispania detectarum quae innotuerunt auctori, adjectis locis novis specierum jam notarum / auctore Mauritio Willkomm, botanices Universitatis Pragensis Germanicae professore emerito, regiae scientiarum Academiae Madritensis socio litteris adjuncto , Stuttgart: Sumtibus E. Schweizerbart (E. Koch).